Türkiye Ermenileri Patrikliği Tarihi

TÜRKİYE ERMENİLERİ PATRİKLİĞİ

Ermeni cemaatinin İstanbul’daki yaşamları oldukça eski tarihlere dayanmaktadır. Yapılan araştırmalara göre İstanbul’un fethinden önce Ermeni cemaatinin çoğunlukla Galata’da ve İstanbul merkezinde yaşadıkları bilinmektedir. Ayrıca o dönemde cemaate yeterli olacak sayıda din adamı ve kiliselerinin bulunduğu da verilen bilgiler arasındadır. İstanbul’un fethinden önce,  Ermeni cemaatinin azımsanmayacak kadar başpiskoposu, kiliseleri, ruhbanları ve yeterli nüfusu olması ve ruhanî alt yapıya sahip olmasına rağmen , Bizans İmparatorluğu tarafından cemaate bağımsızlık tanınmadığı, ancak Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethi ile  patrikhânenin kuruluşunun gerçekleştiği görülmektedir. İstanbul’un fethinin ardından, Fatih Sultan Mehmet, Bursa Ermenileri Episkoposu Hovagim’i 1461’de İstanbul’a davet ederek, Bursa Ermenileri Episkoposu Hovagim’i , Ermeni Patriği ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu Ortodoks mezhebine bağlı Hıristiyan tebaasının ruhani lideri olarak tanıdığını belirterek, Ermeni cemaatine dinlerini ve geleneklerini özgürce yaşamaları için bağımsız bir ortam sağlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu bilindiği gibi çok uluslu ve çok dinli bir toplumsal yapıya sahipti. Osman İmparatorluğu’nun egemenliğinde yaşayan tüm toplumların huzur ve refahının sağlanması için toplumların dini aidiyetlerine göre birbirinden ayrıldığı, varlığı ve hakları resmen tanınmış milletlere dayalı bir hukuk sistemi yürürlükteydi. Fâtih Sultan Mehmet, Bursa Ermenileri Episkoposu Hovagim’e yaptığı vaad sebebiyle, İstanbul dışında yaşayan Episkopos Hovagim’i ve ileri gelen Ermeni ailelerini getirtip, İstanbul yerleştirdi. Fatih Sultan Mehmet’in Ermeni cemaati için verdiği Patriklik fermanıyla Ermeni Episkoposu Hovagim’e Rum patriğine tanınan haklara eşit haklar tanınmış ve Anadolu ve Rumeli’deki Ermeniler’in idare yetkisi verilmiştir. Ermeni Patrikhânesi’nin ruhanî yetki alanı İstanbul merkez olmak üzere Rumeli, Anadolu ile Ege şehirlerini kapsıyordu. Ermeni Patrikhânesi ilk olarak Samatya’da bulunan Surp Kevork Kilisesi’nde hizmet verirken, yangınlar sebebi ile 1641’de nihaî olarak Kumkapı Surp Asduadzadzin Kilisesi’nin karşısına taşınmıştır.

Uzun yıllar bu şekilde yaşayan Ermeniler, daha sonra Osmanlı’nın modernleşmesi döneminde gayri Müslimlerin idaresinin yeniden şekillenmesi nedeni ile idari olarak bazı değişiklikler yaşamışlardır. Özellikle Fransız İhtilali’nde ortaya çıkan “milliyetçilik” ilkesi sebebi ile Osmanlı İmparatorluğu gibi çok uluslu devletlerde bir arada yaşayan milletlerin ayaklanmaları, Osmanlı İmparatorluğu’nun gayri müslimler için yeni idari düzenlemeler yapmasını gerektirmiştir. Ermeni Patrikhânesi 1863 yılında Ermeni Millet Nizamnâmesi ile (Ermeni Millî Anayasası) geniş katılımlı seçim sistemine kavuşmuştur. Nizamnâme çalışmaları resmen 1856 Islahat Fermanı ile başlamış ve 1860’ta da taslak metin imzalanmıştır.  Cemaat içerisinde yaşanan bazı olaylar sebebi ile 1862’de yeni metin düzenlenerek, 17 Mart 1863’te onaylanmıştır. 20 Eylül’de ilk genel meclis Serviçen başkanlığında toplanarak sivil ve ruhani meclis üyelerini seçmiştir. Nizamnâmeye göre, merkezde ve murahhasalıklarda genel karma meclis ruhanî lideri seçmiştir. Karma meclis, patrik seçimi ve ruhanî lider seçimine delege göndererek nizamnâmede değişikliklerin görüşüldüğü olağan ve olağan üstü oturumlar düzenlemekteydi. İstanbul genel ruhanî meclisi milletin bütün dinî işleriyle ilgilenir, rahip ve papazların takdisini yapmaktaydı. Benzer şekilde düzenlenen murahhasalıklar kendi işlerinde serbest olup, asıl olarak Patrikhâneye tabiydi.

            Cumhuriyet döneminde ise Kevork Arslanyan tarafından patrik kaymakamlığı makamı yürütülmüş (1922-1927, 1944-1951), devamında Patrik Mesrop Naroyan (1927-1944) 1863 nizamnâmesi uyarınca seçilmiştir. Cumhuriyet döneminde Atatürk ilke ve İnkılapları gereğince patrikhânenin idaresi devletin laiklik ilkesine göre yeniden biçimlenmiştir.  Her ne kadar Patrikhânenin tüzel kişiliği kabul edilmedi ise de, ruhanî meclis varlığını korumuştur. 1951’de göreve başlayan Patrik Karekin Haçaduryan’ın (1951-1961) seçimi bakanlık kararnâmesiyle oluşturulan geçici sivil delegeler meclisi vasıtasıyla gerçekleştirilmiştir. Patrik seçimini düzenleyen ikinci geçici kararnâme ile 1961’de Şnorhk Kalusdyan seçilmiş, devamında 1990’da Karekin Kazancıyan, 1998’de ise 84. patrik II. Mesrob Mutafyan seçilmiştir. Mesrob Mutafyan, 2008 yılında “Demans” hastalığına yakalanmış, resmi olarak patriklik makamında olsa da, fiilen tüm görevlerinden çekilmiştir. Yerine patrik genel vekili seçilen başpiskopos Aram Ateşyan vekâlet etmiştir. Türkiye Ermenileri Cemaati, Mutafyan'ın hastalığı zarfında tekrar yeni bir patrik seçilmesini talep etmiş olsa da , Mesrob Mutafyan’ın yerine yeni bir patrik seçilmemiştir. Mesrob Mutafyan, 8 Mart 2019'da “Demans” hastalığına bağlı olarak Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi'nde 62 yaşında hayatını kaybetmiştir.
İstanbul Ermeni Patrikliği için Episkopos Sahak Maşalyan ve Başespiskopos Aram Ateşyan'ın yarıştığı seçim, Kumkapı Meryem Ana Patriklik Kilisesi'nde yapıldı. Mesrob Mutafyan’ın vefati ile 2019 yılında yapılan 17 ruhani delege ve seçim sonucunda belirlenen 102 delegenin katılımıyla yapılan seçimde, Sahak Maşalyan 102 oy ile Türkiye Ermenileri Patrikhane’sinin 85. Patriği olarak seçilmiştir.

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              Av. Beyza Çolakoğlu

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                Demirkılıç Hukuk